اویان نیوز:
ابراهیم رشیدی (ساوالان)
تپه گؤز باسات‌دان، کیملردن اولدوغونو سوروشدوقدا باسات بئله جاواب وئریر:
آنام آدین سورار اولسان، قابا آغاج
آتام آدین دئییرسن، قاغان آسلان
منیم آدیم سورارسان، آروز اوغلو باسات دیر
ندن آروز اوغلو باسات، قابا آغاجی اؤز آناسی کیمی تقدیم ائدیر؟
کیتاب-ی دده قورقودون ایکینجی بویوندا، آروز بی آسیلاجاغی آغاجلا دانیشیر. هله ده بیزلرده آغاجلا دانیشما عنعنه‌سی وار. آغاج جانلی‌دیر. ائشیدیر، دویور. بار وئرمه‌ین آغاجی قورخودوب هده‌له‌مک عنعنه‌سی وار.
بایرام آخشامی، یاسلی آغاجین بوداق‌لارینی خینالاییب یاسدان چیخارتما عنعنه‌سی وار. آخی بیزده تزه ایلی یاسلی قارشیلایان آغاج قورویار.
اصلی-کرم داستانیندا، کرم سئوگی‌سینی سرو آغاجیندان خبر آلیر:
دور، سرو، دور سندن خبر سوراییم
سرو آغاجی سنین مارالین هانی؟
گؤزومدن آخیتما قانلی یاشلاری
سرو آغاجی سنین مارالین هانی؟
آلچاقلی-اوجالی قارشی‌دا داغلار
کؤنلوم انتظاردا، گؤزوم قان آغلار
خسته‌نین حالیندان نه بیلیر ساغلار؟
سرو آغاجی سنین مارالین هانی؟
دوغرو سؤیله‌مه‌سن قددین اَییلسین
قارغارام مؤولادان، بئلین بوکولسون
بیر آه چکیم یارپاق‌لارین تؤکولسون
سرو آغاجی سنین مارالین هانی؟
فارسجا سرو دئییلن، آردیج آغاجینی، محمود کاشغرلی آرتوچ یازمیش. یاشیل‌لیغی همه‌شه‌لیک و داغلارین چوخ دؤزوملو و دایاناتلی سیرداشیدیر.
«حکیم نباتی» مزارینین یان-یؤره‌سینده نئچه آردیج آغاجی وار. بو آغاجلارین یاشلاری نئچه یوز ایلدن آرتیقدیر. اوچ یوز ایل اؤنجه، او آردیج آغاجلارینا «پیر» دئییب؛ اونلاری مقدس ساییرمیشلار. ائله محض بونا گؤره، حکیم نباتی اونلارین آیاغینی اؤزونه مزار سئچمیش. بیرحالدا کی او آغاجلار کنددن آرالی و اوجا بیر تپه‌ده یئرلشیب‌لر. کند اهلی آردیج‌لارا ضرر یئتیرمه‌یی گوناه سانیب دئییرلر:
«بیز گؤزوموزو آچاندان بو آغاجلاری بئله گؤرموشوک.»
او آردیج‌لارین بیر چوخ بوداقلاریندان نذیر مقصدییله باغلانمیش قیرمیزی و یاشیل پارچالار آسلانیر.
بو اینامین میفیک قایناغینی اؤیرنمک اوچون میرعلی سیدوف‌دان ائشیتمه‌لیییک. سیدوف‌ا گؤره: آغاجا- دونیا آغاجینا اینام، بوتون تورک دیللی خلق‌لرده وارمیش و بو اینامین اؤزو یادا ایزلری بو و یا باشقا شکیلده سون وقت‌لره قدر یاشامیشدی.
سیداوف، بو اینام ندنلرینی بئله آچیقلاییر: اسکی تورکلر آغاجا تاپینارمیشلار، علم عالمینده تاپینیلان آغاجلارا «دونیا آغاجی»- «ابدیت آغاجی» دئیرلر.
آغاجا تاپینما، طبیعته اینام و اونون آیریلماز حیصه‌سی آغاجا اینام، ایلکین‌دیر. چونکو آغاج، ائله‌جه ده یاشیل‌لیق انسان اوچون اوزون زامان اساس قیدا منبعی اولموشدور. اسکی انسان ایلکین معیشتی ایله سیخ باغلی اولان، احاطه‌سینده‌کی طبیعتی و اونداکی بو و یا باشقا شئی‌لری آنیمسیتلشدیرمیش، اونلارا تاپینمیشدیر. آغاج- یاشیل‌لیق اسکی انسانین یاشاییشی اوچون ایلکین ارزاق منبعی اولدوغوندان اونو داها الهی‌لشدیرمیشدیر. ائله بونا گؤره ده اسکی تورک دیللی انسان آغاجا داغ کیمی، اولو اجداد- اولو آنا کیمی باخمیشدیر.
میرعلی سیدوف-ون سون جمله‌سینی اوخویاندا، باسات‌ین قابا آغاجی اؤز آناسی کیمی تقدیم ائتمه سیرری آیدینلاشیر. او آغاجا یارادیب-یاشادان بیر ایلاهه کیمی- آنا کیمی باخیرمیش. هله اونونجو عصر، عرب سَیاح عالیمی ابن فضلان، آغاج پارچاسینی، بویونلاریندان آسمیش باشقیردلاردان، قیپچاقلاردان، بونون سببی‌نی سوروشدوقدا بئله جاواب آلیر: من آغاجدان دوغولموشام. من آغاجدان باشقا اؤزگه یارادان یارادیجی تانیمیرام.
«مورات اوراز»ین یازدیقلارینا گؤره آلتایلی‌لاردا یئنی اؤلموش شخصین ائوینی پیس روحلاردان آریتماق اوچون اونون قیرخیندا شامان گلیب او ائوده آردیج توستوسو دوزلدَردی. بو حادثه آردیج آغاجینی، قورویوجو ایلاهه کیمی آنلادیر. بو اینام بو گونکو یاشاما باشقا شکیلده گلیب چاتمیش. بیر چوخ وحشی‌دنلی بیتگی‌لرین توستوسو، او جمله‌دن اوزرلیک توستوسو انسانی پیس روحلاردان آریدیب قورویور.
«تووین»لر «بؤیوک آیی» بورجونه تؤرن کئچیررکن، قوربان‌لیق قویونو اوبانین یانینا گتیریب؛ بولاغین سویوندان آغزینا تؤکوب، آردیج آغاجی‌نین توستوسونه وئریب، سونرا دا قیلدان هؤرولموش بویون‌باغینا رنگلی پارچا باغلاییب حیوانی یئنی‌دن سورویه بوراخیردیلار. هله ۱۸٫جی عصرده، اوزَن قالا و اونون اطرافیندا یاشایان آذربایجانلیلار آغاجا تاپینیرمیشلار. اونلار آراز چایی‌نین ساحیلینده تاپیندیقلاری آغاجین اطرافیندا قوربانلار کسیب بایرام ائدیرمیشلر.
آغاجا، دونیا آغاجینا، آردیج آغاجینا اینامی بو گون گؤردویوموزده، بو اینامین نه قدر گوجلو اولدوغونو دوشونه‌رک دیندن دینه گیرمیش تورک خلق‌لری، بونو ایلکین و تمل اینام کیمی ساخلاماسی یئرسیز دئییل. نئجه کی “مورات اوراز” بونو وورغولاییب یازیر:
ایسلامییت گیره‌نه کیمی اوغوز اؤلکه‌لرینده ده شامانیزم یایقین ایدی. بونونلا یاناشی سونراکی یوز ایللرده بئله، ایسلامیتین گوجلو کولتورو قارشی‌سیندا شامانلیغین ایزلری سیلینمه‌میش؛ دینی گله‌نک‌لر آراسیندا گیزلهنیب؛ قالمیشدیر.
اوشتوبین کندینده، آردیج آغاجینا تاپینیب نذیر باغلایان انسانلار، “مورات اوراز”ین سؤزلرینه جانلی شاهیدلردیرلر. هله ده قیرقیزیستانین مختلیف سکونت واحدلرینده، هر ایل اجرا ائدیلن بیر تؤرن گونونده، خلقین کئچه‌جه‌یی یول اوزه‌رینده، اویغون بیر یئرده اود یاندیریلیر. تؤره‌نه گلن‌لر اوددان آتلاناراق تؤرن یئرینه گلیر. اوددان کئچدیکدن سونرا آردیج آغاجی‌نین خول‌لاریندان سیمگه‌سل بیر کؤرپو قورولور. بو کؤرپونون آلتیندان کئچن‌لرین اوزه‌رینه آردیج آغاجی‌نین خول‌لاری سویا باتیریلاراق، سو سَپیلیر.
سون وقت‌لره قدر، آذربایجانین بعضی یئرلرینده اوشاقلاری، حتتا قوزولاری شر روح‌دان قوروماق اوچون بویونلاریندان داغداغان آغاجی‌نین پارچاسینی آساردیلار.
