اویان نیوز: دینامیزم (کؤچ، حرکتلیلیک)، دؤیوش (موباریزه)، اوستونلوک ( شنلیک، غرور)
«شاید علت وجودی آن دو خصیصه، یعنی روائی بودن و مادی بودن آثار ترکان در این نکته نهفته باشد که ترکان نژادی در حال گریز از مرکز بودهاند…سفر، روان مشترک ترکان است… حس سفر، روحیه روائی خلق می کند. اتفاقا این حس سفر، روحیه مادی هم خلق می کند.»
(رضا براهنی، اسطوره صمد و موضوع زبان)
اؤزت
هئچ نه بوشلوقدان یارانمیر. آذربایجان میلتینین یارادیجیلیغینا، تورک یارادیجیلیغی آچیسیندان باخیلمالی‌دیر. تورک یارادیجیلیغیندان آیری بو اینجه صنعت اؤز دیرینی ایتیرهجکدیر. آذربایجان موغامی، آشیق یارادیجیلیغی، اویونلار(رقص)، ماهنیلاری ایچره تورک دینامیکلیلییی، تورک دؤیوشو و اوغورو یاشاییر. دینامیزم، دؤیوش، آزادلیق مادی- مدنی تورک وارلیغیندا کدلاشمیش اوچ اؤزللیکدیر. بو اوزللیکلرین قورولماسیندا ان اسکی تورک میفیک تفکورو بؤیوک رول اوینامیشدیر. تورک اسطورهلرینده سعادت آختاریلیب تاپیلمالیدیر. بونون اوچون بیر کؤچ و یا یوروش گره‌کیر. تاپیلان سعادتین قورونماسی اوچون دؤیوشمک لازیمدیر. کؤچ، دؤیوش تورک میفیک تفکورونون قاچیلماز عونصورلریندندیر. سعادتین اینتیزاعی آختاریشی و یا قورولماسی تورک تفکورونه عایید دئیلدیر. بونون اوچون فرم، فضا و مفهوم، عینی یعنی گئرچک حیات بحثلریله فورمالاشمیشدیر. عینییت عونصورو قاباریلدیقجا، اینجهصنعت گرچک دونیانین اولایلارینی آندیراجاق. بیزجه، بو ندنله تورک دیلینده مجرد سؤزلر آزدیر.
دونیا تورک ادبییاتیندا، فولکلوروندا، آشیق ادبییاتی، افسانهلری، ناغیل و میفلرینده موباریزه باشلیجا یئر توتموشدور. مدنییتین آدین چکدییمیز بو قوللاریندا، تورکلرین سیاسی تاریخی ایله یاناشی موباریزهلرین و دؤیوشلرین گئنیش آلاندا باش وئردیینه تاریخی سندلر ثبوتدور. ائپیک شعر و بوی، ائپیک طرزده اوخونوب ائپیک موسیقیایله سسلندیکده داها ائتگیلی آلینیر. ائپیک سسلنمه اوچون شعرده، بویدا، اوخویانین سسینده و چالغیدا ان باشلیجا کوتلهنین ائپیک فضا یاراتماق و قاوراماق پتانسیلی اولمالیدیر. تورک موسیقیسینده دؤیوش، دینامیزمله بیر یئرده حیاتا کئچدیینین شاهیدییک. تورک موسیقیسی بوتون باشقا تورک هنری یارادیجیقلاردا اولدوغو کیمی، ذهنییتینده یاخشی گؤردویو اوجالیق- یوکسکلیک اوغروندا جان آتیر. اوغوردان دانیشدیقدا، بو دویغو دؤیوش ویوکسهلیش سونوجو اولاراق آشیلانیر. سانکی اؤزگورلوک – اوستونلوک قازانیلمشدیر.
دینامیزم هر آنلام دا، دؤیوشله بیرلشیب سوندا اوغور و آزادلیقلا سونجلانما منطیقی و دوشونجهسی آذربایجان موسیقیسینده قیرمیز خطله گئدیر. بیز بو تفکر و منطیقی حتی ان یانیقلی موغام کیمی آدلاندیردیغیمیز سه گاه دادا گؤرمکدهییک.
کلید سؤزلر: موسیقی، موغام، دینامیزم، دؤیوش.
گیریش
چئشیدلی ارگانیسملر آراسیندا قارشیلیقلی آداپتاسیون باش وئریر و ارگانیسملر اؤز چئورهلریایله آداپتاسیون یارادیر. بو گون اینسانلار آراسیندا بیر کوتلهنین آغ یا قارا دریلی، یادا بادام گؤزلو اولدوقلاری ارگانیسملرین چئورهایله آداپتاسیونون سونوجودور. هاوانین ایستیلییی، سویوقلوغو، یاغیشین هانسی فصیلده و نئجه یاغماسی، ایلدیریم شاخماسی و باشقا دوغال قووهلر ایلکین اینسانلارا فیزیکسل و روحسال ائتکی بوراخمیشدیر و بوراخماقدادیر. دوغال گوجلرین ائتکیسینی اینسانلارین دوشونجه و یاشایش طرزینده آچیق آیدین گؤرمک اولور.
هراولوس تاریخ بویو چئورهایله ایلگیلی و دوغال گوجلرله باغلی ذهنینده سورولار یارانمیش و سورولاری جاوابلاندیرماغا چالیشمیشدیر. چئشیدلی یاشام دورومو (جغرافیا دورومو)، چئشیدلی سورو، سونداایسه چئشیدلی جاوابلارلا سونوجلانمیشدیر.
ایلکین اینسانلارین دوشونجهسی یارانیشلا باغلی اولموشدور. انسان دونیانین، چئورهنین و اؤز وارلیغینین نئجه یارانماسینا سورو وئریب و اونو جاوابلاندیرماغا چالیشمیشدیر. سورویا تاپیلاجاق جاوابایسه کوتله ساریدان مثبت قارشیلاندیقدا بؤیوک اؤنم و دیققتی اؤزونه جلب ائتمیشدیر. بئله اولدوقدا، سورو و جاوابلار کوتله مدنییتینین مادی- معنوی قایناق و یاتاغینا چئوریلیر. بو سورو و جاوابلار اوچاغ اؤز اؤنمینی گوستریرکی مین ایللرجه یاشاییر. سورو و جاوابلارلا اویغون، کوتله اؤز دیرلرینی قورور. میللتلر بؤیوک و گئنیش کوتلهلر حالیندا بو دیرلری کولتور ائلهجه مدنییتلرینین هر اؤزرینده (فولکلور، بویلار، افسانهلر،میفلر، ماهنیلار، بنالار و یاشام اشیالاری…) یاشاتمیشلار. بو دوشونجه‌لر بعضا شیفره‌لنمیش حالدا یاشاماقدادیرلار. اؤرنک اولارق، اوغوزخان و بوزقورد رولونو اوغوزنامهلرده، ددهقورقود بویلاریندا، تورک اینانج، یاشام و فولکلوروندا گؤرمک، هئچده تصادوفی دئیل، بلکه اونون آردیجیل پروسهسی اولاراق کولتور و مدنییتین بوتون قولاریندا یایلمیشدیر. بواوزدن هر بیر اولوسون کولتور و مدنییت قوللارینی آرایارکن او اولوسون افسانه، میف و بویلارینی بیلمک گره‌کیر. بو ایشی گورمهدیکده سونوج دوزگون اولمایاجاقدیر و شیفره‌لر دوزگون چؤزولمه‌یه‌جکدیر.
ایلکین اینسانلارین ذهنینده یارانمیش ان اؤنملی سورولاردان، اینسانین نئجه یارانماسی، بو دونیادا و اؤلوموندن سونراکی طالعی بارهده سورودور. بو سورویا جاواب اولاراق اینسان اوزون مرحلهلی بیر دوشونجه آخیمی کئچیرمیش، آمما سوندا هر اولوس باشقا اولوسدان فرقلی اولاراق اؤزونه مخصوص جاواب الده ائتمیشدیر. تورکلرده ان ائتگیلی و قالارلی سونوج اینسان طالعینین، گلهجهینین اؤز الینده اولما سونوجو اولموشدور. اسکی تورکلر آنلایشینا گؤره اینسان طالعی و گلهجهیی ائله اینسانین اؤز الیندهدیر. اینسانین اؤزونه و تانرییا باخیشی بو آرادا اؤزل اولاراق وورغولانمالیدیر. اینسانین اؤزگور و دونیانین قودرت و دیقت مرکزینده اولماسی گلهجهیینه سوروملو و دونیایا اوستون باخیش آچیسیندان باخماغا امکان یارادیر.
هونلار چرخین دولانماسینی تانرینین دئیل، اینسانین ارادهسینه باغلاییردیلار. دوشونوردولر کی، چرخین دولانماسی داوام ائتدیریرسه، دئمه لی هر شئیه قادیردیر و بئلهلیکله، خریستیان وباشقا دینلر تانریسینین عاجیز بندهسی سایدیغی اینسان حاققیندا «تانریدا اولا بیلر» قناعتینه گلیردیلر. (میرعلی سیداف، آذربایجان خالقینین سوی کؤکونو دوشونرکن) بو اوستون باخیش فلسفهسی اینسانی یاشامیندا اؤزوندن یوکسک هئچ بیر گؤجه تابع اولمادان سوروملو گؤروردو.
اؤلومله اوزلشرکن یئنی اینسان یاراتماق ایستهیی اسکی تورکلرده باشلیجا گؤروشلردن سایلیر. آذربایجاندا اؤلومه تسلیم اولونمامیش و همیشه اونا قارشی چیخیلمیشدیر. یوغ مراسیمی اؤلوم -اولوم آراسیندا دؤیوشدور. یوغ تؤرهنینده ائپیک موسیقی و ماهنی اوخوما طرزینی نظردن قاچیرساق دا، اورادا اؤلموش اینسانین یئرینه یئنیسینی یاراتماق موتیویوار. آدام اؤلوموایله باغلی(بو تورهن اساسا ائل قهرمانینین اولوموایله کئچیریلرمیش) قبریستانلیقدا کئچیریلن یوغ تورهنینده اؤلوموش آدامی باسدیریلان چاغ ار-آرواد سئویشیر و اؤلموش اینسانین یئرینه یئنی اینسان یاراتماغالارینا سؤز وئریرلر. «آذربایجانین بیر سیرا بؤلگهلرینده، خصوصیله کلبجرین آلمالی کندینده یوغ مراسیمینین بیر سیرا قالیقلاری بو گونه کیمی یاشاماقدادیر (بو یازی کلبجر اهالیسی ائرمنیلرین قیرغینیندان قاباق رحمتلیک میر علی سیداف طرفیندن قلمه آلینمیشدیر). بو کندده اؤلونو گؤتورمهمیشدن قاباق اونون بیر طرفینده کیشیلر، او بیری طرفینده قادینلار دیز چؤکور و اللرینده کی دسمالی یئللهیه –یئللهیه کـُرایله «واوئیلا»،«حیئف،یازیق» (بیزجه، بو آز-چوخ سونرادان مراسیمه گلمه‌دیر- میر علی سیداف) دئییرلر. اؤلونو گتیریب کندین اورتاسیندا باسدیراندان سونرا، یوغ مراسیمینده اولدوغو کیمی چالیب اوخویوب، رقص ائدیرلر.(میرعلی سیداف، آذربایجان خالقینین سوی کؤکونو دوشونرکن)
دلی دومرول عزراییلیین قارشیسیندا دورور. عزراییلین نه اولدوغونو بیلدیکدن سونرا عزراییلی ساواشا چاغیریر. آمما بو تانرینین خوشونا گلمیر:«باخ مهره دهلی قاووات، منیم بیرلیگیم بیلمز، بارلیغیما(وارلیغیما) شوکر قیلماز. منیم اولو درگاهیمدا گزیب، منلیک (شخصیت، غرور، اؤزونو بینمک) ائلیه یه!” دئدی.( دده قورقود کیتابی)
بورادا دا اوستون دورومدا، اؤن پلاندا اولان اینسان، تانری حاکمیتینی گئنیشلندیرمک ایستهین دینی دوشونجهایله اؤزلهشیر و بو عاجیزلییی، تابع چیلییی قبول ائتمهین دلی دومرول یوغ مراسیمینده اولدوغو کیمی اؤلوم قارشیسینا چیخماقلا یاناشی یئنی دوشونجهایله بو اؤلومه قارشی دؤیوشه باشلاییر.
اینسانین اوستون دورومونو تورک دیل فلسفهسینده ده گؤرمکدهییک. هر بیر دیل اؤز اولوسونون دونیا باخیشیندان و دونیانی نئجه دویماسیندان تؤرهمیشدیر. اؤرنک اولاراق «اوچوروم» سؤزونو گؤتورسک، آلمان و روس دیللری بو طبیعت منظرهسینی «آشاغیدان یوخارییا» باخاراق آدلاندیرمیشلار. تورکلر عینی منظرهنی «یوخاریدان آشاغییا باخاراق»، «اوچوروم» آدینی وئرمیشلر. (لاچین درگیسی، دیل اوزل ساییسی) بوردادا اوستون دوروم اؤزونو گؤستریر. باشقا اؤرنک اولاراق آرتیرمالییام کی، «یوق» کؤکوندن دیلیمیزده دؤرد سؤزجوک یارانمیشدیر. یوققوش، یوخاری، یوکسک. هر اؤچو اوجالیق و یوخاری آنلامینی ایفاده ائدیر. سونرالار یاخشی فورماسی تاپان یوقشو سؤزوده همن سؤزدندیر. یعنی تورک دونیا باخیشینا گؤره یاخشیلیق اوجالیقدا اولمالیدیر. بئلهلیکله یاخشیلیق، یوخاریلیق و اوجالیقلا ایلگیلیدیر.
بورادا آذربایجان تورک موسیقیسی یازینین قونوسودور و بوگونکو ائلهجه کئچمیش یوزایللیک موسیقی دؤنمی ایچره آذربایجان تورک موسیقی گؤز اؤنونه چکیلهجکدیر. آذربایجان تورک موسیقیسی دئییلدیکده، آذربایجان موغاملاری (دستگاهلار، آز حجملی موغاملار، ریتمیک موغاملار…)، آشیق موسیقیسی (بویلار، ماهنیلار…) سؤز قونوسودور. قوبوستان داشجیزگیلری، اسکی چاغلارا عایید کوزهلر، زینت اشیالاری، …الیمزده ایکن ددهقورقود، فولکلور و گئنل اولاراق آذربایجان تورک هنر تاریخیندن سؤز آچاجاییق. بیز بورادا آذربایجان موسیقی تمللری اولان موغام و آشیق صنعتی اوزره دایاناجاییق.
آذربایجان موسیقی اؤزللیکلری
دونیا اولوسلارینین هنری یارادیجیلیغیندا بیری بیریسینه اوخشار پارچالار چوخدور. آدین چکدییمیز اوچ اؤزللیک اثرین قورلوشو اولاراق سؤز قونوسودور و بونلاردان باشقا چوخلو اؤزللیکلری چئشیدلی موسیقیلرده قابارتماق اولار اؤرنک اولاراق تورک موسیقی و گئنل اولاراق اینجه صنعتینده عینییت گئنیش آلاندا دارتیشیلاسی قونولاردان بیریسیدیر. بو گئنیش قونونو باشقا مقاله چرچیوه‌سینده آراشدیرماق لازیمدیر. اونا گؤره کی بو قونو تورک اینجه صنعتینده ان یایغین اؤزللیکلردن‌دیر.
آذربایجان موسیقیسینین باشلانیش، یوکسهلیش و کولمیناسییا (یوکسک) پارچالاری اوچ اؤزللیک فضاسیندا گئدیر و بو اوچ اؤزللیک موسیقی اثرلرینین قورلوشونو تشکیل ائتمیشدیر. بونونلا باغلی بیر چوخ اثرلرین سونو اوغور قازانمیش، شادلیق، غرور و اوستونلوک دویغولاریلا بیتیر. بو اؤزللیکلر اثرین روحلاندیریجی دویغولارلا بیتمهسینین ندنیدیر. بیز بو غرور و سینمازلیغی ان کدرلی موسیقی آدلاندیردیغیمیز موغام، ماهنی و هاوالاریمیزدادا یاشاماقداییق. گؤستریلن کدر و حزن غرورلو بیر اینسان تیپینین سیماسیندا تصویر ائدیلیر. بیزجه بو تیپین تملی اسکی تورک میفیک تفککورو ساریدان قویولموش و تاریخ بویو فورمالاشمیشدیر. بو اوچ اؤزللیک اؤزونو تورک هنری یارادیجیلیغیندا، تورک هنر تاریخینده داها قاباریق گؤسترمکدهدیر. هنری یارادیجیلیغین باشلانیش، یوکسلیش وان یوکسک پارچالاری واردیر. هر اوچ حیصصه یعنی باشلانیش، یوکسلیش و کولمیناسییا فضالاری سؤز قونوسودور. آذربایجان تورک هنری یارادیجیلیغیندا ایسه یوکسهلیش بیر دیرنیشله اوز-اوزهدیر، بونونلا یوکسهلیش دؤیوشله بیرگه باش وئریر و تورک موسیقیسی بوتون باشقا هنری یارادیجیقلاردا اولدوغو کیمی، ذهنییتینده یاخشی گؤردویو اوجالیق- یوکسکلیک اوغروندا جان آتیر. اوغوردان دانیشیریقسا، بو دویغو دؤیوش ویوکسهلیش سونوجو اولاراق یارانیر. سانکی اؤزگورلوک، اوستونلوک قازانمیشدیر.
آنلام بیز
