اویان نیوز: آی و گونَش موتیفلری‌نین قیرقیز کولتورونده‌کی یئری
اؤزت
تورک میتولوژیسینده “آی” و “گونَش” موتیفلری‌نین چوخ اؤزل بیر یئری واردیر. ایسلامیّت’دن اؤنجه “گؤی-تانری” اینانجینا صاحیب اولان تورکلرین افسانه‌لرینده گؤی جیسیملرینه وئریلن اؤنم بؤیوکدور. تورکلر، تانری‌نین گؤیلرده اولدوغونا و گؤی جیسیملری‌نین ده ایلاهی بیر گوجه صاحیب اولدوقلارینا اینانیردیلار. آسیا’دا، ان اسکی تاریخی کئچمیشه صاحیب اولان خالقلاردان بیری‌سی ده قیرقیز تورکلری‌دیر. قیرقیز تورکلرینده، آی و گونَش موتیفلری ایله ایلگیلی چوخ اسکی افسانه‌لرین یانیندا چوخ یئنی افسانه‌لر ده مؤوجوددور. اؤزللیکله گونَش موتیفی قیرقیزلارین سوسیال حیاتینی تمثیل ائدن چادیرلاریندا و سیاسی حیاتی‌نین سمبولو بایراغیندا دا یئرینی آلمیشدیر.
ABSTRACT
“Moon” and “Sun” motifs occupy a special place in the Turkish mythology. Turks assigned great significance to astronomic objects who had the belief of “Gök- Tanrı” (Sky- God) in the Pre- Islاm period. They used to belieوe that God was in the sky, and the astronomic objects had dirine powers. Kyrgyz people are one of the nations who haوe the oldest history. Kyrgyz Turks haوe both وery old and وery new legends related to the motifs “moon” and “sun”. In particular, the symbol of sun is a part of their tents that represent their social life and of the national flag that symbolizes the political life.
گیریش:
اورتا آسیا’نین ان اسکی خالقلاریندان بیری‌سی هئچ شوبهه‌‌سیز کی قیرقیز تورکلری‌دیر. گئنه اورتا آسیا خالقلاری آراسیندا تاریخه ایلک آدلارینی یازدیرانلار دا قیرقیزلاردیر. تورکیستان’دا کئچمیشین آجی خاطیره‌لرینی یاشایان تورک توپلولوقلاریندان بیری قیرقیزلاردیر. قیرقیزلار، تاریخ اعتیباری ایله کؤکو چوخ اسکیلره دایانان بیر تورک توپلولوغودور. یاشادیقلاری جوغرافیا‌لاری‌نین کیچیکلیگی و نوفوسونون آزلیغی شاشیردیجی اولماما‌لیدیر. بونلار تاریخ، کولتور و دین اعتیباری ایله تورک توپلومونون گئنل اؤزللیکلرینی گونوموزه داشیمیشدیر. قیرقیزلار تاریخده، چئشیتلی پروبلئملرله قارشیلاشمیش، باشقا بعضی تورک توپلولوقلاری‌نین ایداره‌سی آلتیندا یاشامیشدیر. اونلار چوخ قیسا ساییلابیله‌جک بیر دؤنمده موستقیل دؤولت قورابیلمیشدیر. ( Erdem, 2000:XI).
باشقا تورک قووملاریندا اولدوغو کیمی قیرقیزلار حاقّیندا دا گرکلی بیلگیلره آنجاق چین قایناقلاریندان اولاشابیلیریک. موغوللارین بؤلگه‌یه حاکیمیّتی زامانینا قدر، اورتا آسیا’نین دوغوسو ایله ایلگیلی بوتون بیلگیلر رسمی چین ایللیک‌لریندن آلینمیشدیر. بو ایللیک‌لرده آنیلان خالقلارین آدی، باشقا اؤزل آدلار، گئنل آدلار و جوغرافی آدلار دا طبیعی کی چین حرفلری‌نین اوخونوش اؤزللیکلرینه گؤره وئریلمیشدیر. روس بیلیم آداملاری چین ایللیک‌لرینی روسجا’یا ترجومه ائدرکن، مودرن چینجه’نین پکن لهجه‌سینده‌کی سس اؤزللیکلرینی دیقّته آلمیشدیرلار. آوروپا‌لیلار ایسه چئویریلرینده چینجه’نین “ماندارین” لهجه‌سینی ترجیح ائتمیشدیرلر. بو چالیشما‌لارا علاوه‌تن کیمی سینولوقلار* دا دیل‌بیلیم بیلگیلری ایشیغیندا، کلمه‌لر یوکلنمیش تاریخی بیلگیلری باشقا یازی تورلرینی ده اینجه‌له‌یه‌رک کلمه‌نین نئجه تلفّوظ ائدیلدییینی ان دوغرو بیچیمده آچیقلاماغا چالیشمیشدیرلار. بئله‌جه، چین ایللیک*لرینده آدی کئچن خالقلارین ائتنوگرافیک کؤکنلری ایله ایلگیلی سورونلار دا چؤزومه قوووشموشدور. (Barthold, 2002,9-10).
افسانه‌لرده قیرقیزلار و قیرقیز افسانه‌لری:
دونیادا هر میلّتین اؤزونه مخصوص افسانه‌لری واردیر. افسانه‌لر، او میلّتین دونیا گؤروشونو، آنلاییشینی، اینانجلارینی، اخلاقی و ائستئتیک نورملارینی بیلدیرن فولکلورون بیر بؤلومو اولاراق بیلینمکده‌‌دیر. افسانه (leganda)، اصلی فارسجا بیر کلمه اولوب، آلمانجا و فرانسیزجادا Mythe ، انگلیس‌جه’ده Myth کلمه‌لری ایله ایفاده ائدیلمکده‌‌دیر. یونانجا، سؤز و اؤیکو آنلامینا گلن Mythos سؤزجویوندن گلمکده‌دیر. لاتینجه’ده بیر متن آنلامیندا اولماسینا رغماً، کؤکو چوخ اسکی اینسانلارین آرخاییک دوشونجه سیستملرینه دایانماقدا‌دیر. آغیزدان آغیزا آنلادیلیب گلن اولاغان‌اوستو نیته‌لیکلره صاحیبدیر. افسانه‌لر، قوتسال حئیوان، بیتکی، اشیاء و دینی فئنومئنلر حاقّیندا بیلگی وئرمکده‌‌دیر. بوندا خیاللار گئرچک کیمی آنلادیلماقدادیر. افسانه‌لرده‌کی خیاللار، خالقین طبیعت اولایلارینی و حیاتی، سوسیو-اوتوپیک (ایجتیماعی و تخیّولی) ویا دینی یؤندن آلقیلانماسی‌نین سونوجو اورتایا چیخماقدادیر. افسانه‌لر خالق اینانجلاری‌نین تمَل اورونلری‌دیر. ائورن‌ین یارادیلیشی (Kozmogoni)، تانریلار (Teogoni)، اینسانلار (Antropogoni) و بوتون بونلارین سونونون نه اولاجاغی (Eskatoloji) افسانه‌نین بللی-باشلی قونولاریندان‌دیر. (Erdem, 2000:165).
افسانه‌لر، بللی بیر آنلاتیم طرزی و سیستمینه باغلی‌دیر. بو طرز، افسانه‌لرین ایدئولوژیک آنلامینی آچماغا و یا او شکلیده سونولماسینا یاردیم ائتمکده‌دیر. اصیل ائتکی، گئرچک اولایلارین مئیدانا گلمه سببلری‌دیر. اونلار نتیجه‌نی دوغرودان ائتکیله‌مکده‌‌دیر. بئله‌جه فولکلورا دایا‌لی بیر اولای و شخصین، بیر افسانه‌نین آنلاتیمیندا ائتکیلی بیر فاکتور اولوشدورماقدادیر. افسانه‌لرین بیر قیسمی، تاریخی اولایلاری آلقیلاماغی اساس آلماقدادیر. بونا قیرقیزجا’دا “Ulamış” دئییلمکده‌دیر. بعضیلری گئرچک یوخ، فانتزی و خیاللارلا دولو خالق اینانجلاری‌دیر کی بونا دا “Legenda” دئییلمکده‌دیر. بو ایکی تور، زامان زامان، بیربیرلری ایله ده ائتکیلنمکده‌دیر. ایسسیک-گؤل ایله ایلگیلی آنلادیلانلار بونا بیر اؤرنک تشکیل ائتمکده‌دیر. S.N. Abzelev ؛ “تؤره‌لر زامانلا دییشمکده‌دیر. چوخونلوقلا افسانه‌لره دؤنوشور. بو کولتورل تاریخده‌کی گئرچک اولایلار، زامانلا بونا قارشی اینانجی ایتیرمکده و یئرینه مؤعجیزه‌وی آنلاتیملار آلماقدادیر” دئییلمکده‌دیر. (Erdem, 2000:166).
شوبهه‌‌سیز کی، داستانلار کیمی افسانه‌لر ده بیر میلّتین تاریخده‌کی اوزون عؤمرو ایله ایلگیلی‌دیر. بوگون دونیادا یوزلرجه میلّت آدی یئر آلماسینا رغماً، آنجاق بیر نئچه میلّت تاریخله بیرلیکده آنیلماقدادیر. بونلاردان بیری‌سی ده تورک میلّتی و تورک میلّتینه باغلی قیرقیز بویودور. یوخاریدا دا بلیرتیلدییی کیمی قیرقیزلار آسیا’نین ان اسکی قووملاریندان بیری اولاراق تاریخه کئچمیشدیر. بو قدر اوزون بیر تاریخی کئچمیشه صاحیب بیر میلّت، هئچ شوبهه‌‌سیز کی زنگین بیر داستان کولتورونه و باغلی اولاراق افسانه زنگینلییینه صاحیب اولاجاقدیر. بوگون دونیانین، یاشایان، ان اوزون، ان حجملی “ماناس” داستانینا صاحیب اولان قیرقیزلاری عومومی تورک میتولوژی‌سی ایچینده باشقا تورک قووملاری ایله اورتاق یا دا تکجه اؤزلری ایله آنیلان افسانه‌لرله تانیماق مومکوندور.
قیرقیز افسانه‌لرینده رئالیزم آغیر باسماقدادیر. Narın, Issık-Köl, Kız Küyöö, Kızgart Söök, Toru-Aygır, Ceti-Ögüz بونون اؤرنکلریندن‌دیر. بونلاردا آنلادیلان اولایلار گئرچَیه داها یاخیندیر. اؤرنَیین، آتینی ایتیرن بیر آدام، اونو آرپا تارلاسی‌نین ایچینده تاپیر. قیزغین‌لیغی سببی ایله اونو، اولدوغو یئرده کسیر و باشینی اوردا بوراخیر. سونرا‌دان بورایا “آتباشی” دئییلیر. اتینی نارین یارپاراق یئدییی یئره ده “نارین” دئییلیر. ایتن یئددی اؤکوزون داشلاشدیقلاری یئره “جئدی-اؤگوز” دئییلمکده‌دیر. زنگین بیر آدامین قیرخ قیزی راماضان و یا قوربان بایراملاریندا قونشو کنده بایراملاشماغا گئدیرلر. قاییدارکن یولدا قار تیپیسینه(قار فیرتیناسینا) توتولورلار. ساده‌جه پالتوسو اولان بیر یئتیم قیز قورتولور. بوندان سونرا اوراسی “کیزگارت” دئیه آدلاندیریلیر. (Bayciğitov, 1985:91).
قیرقیزلارین افسانه‌لر یؤنوندن چوخ زنگین اولدوغونو بَلیرتمیشدیک. بو افسانه‌لری قونولارینا گؤره بو شکلیده تصنیف ائده‌بیله‌ریک:
۱-کوزمولوژیک افسانه‌لر؛ آی، اولدوز، گونَشین اولوشومو و.س. (آی و گونشله ایلگیلی افسانه‌لر و قیرقیز کولتورونده آی و گونَش موتیفلری چالیشمامیزین اساسینی اولوشدورماقدادیر.)
۲-یئر، سو، داغ، گؤل و آخارسولارین اولوشومونو بَلیرتن جوغرافی توپونومیک افسانه‌لر.
۳-حئیوانلار و بیتکیلر حاقّینداکی افسانه‌لر.
۴-تانری، پئیغمبر و اؤولیا‌لارا عایید افسانه‌لر. (Baycigitov, 1985:93).
قیرقیز افسانه‌لرینی، اسکی قیرقیز افسانه‌لری و یئنی قیرقیز افسانه‌لری شکلینده ده دیَرلندیره‌بیله‌ریک. اسکی قیرقیز افسانه‌لری داها چوخ اسکی جوغرافیا‌لاریندا کئچن و چوخو دا باشقا تورک قووملاری ایله اورتاقلاشا صاحیب اولدوقلاری افسانه‌لردیر. یئنی قیرقیز افسانه‌لری ایسه، بو آندا اولدوقلاری جوغرافیا اوزرینده، یاخین تاریخه عایید اولان و تکجه اؤز آدلارییلا آنیلان افسانه‌لردیر. یئنی قیرقیز افسانه‌لری اسکی قیرقیز افسانه‌لرینه گؤره داها رئالیستدیر. اسکی قیرقیز افسانه‌لرینده میتولوژیک اؤزللیکلر اؤن پلاندا‌دیر. قیرقیز قوومونون اورتایا چیخیشی ایله ایلگیلی “قیرخ قیز” افسانه‌سی بونلاردان بیری‌سی‌دیر: بو افسانه‌یه گؤره؛ “ساغین هان” آدلی بیر قازاق حؤکومداری‌نین بیر صاباح ائرکن قیرخ جاریه‌سی ایله برابر گزمگه چیخیرلار. هله گونَش دوغمامیشدی. بیر ایرماغین کنارینا گلیرلر. ایرماغین اوزرینه سمانین نور سوتونو ائندییی اوچون، سولاری گوموش کیمی پارلاقدی. قیزلار سولارین گوزللییینه مفتون اولاراق بارماقلارینی ایرماغا دالدیریرلار. بو تماس نتیجه‌سینده هامی‌سی گبه (بویلو) قالیر. حؤکومدار، بونلارین هامی‌سینی بیر داغا سورگون ائدیر. اورادا بونلارین نسلی چوخالاراق “قیرقیز” قوومونو ووجودا گتیریرلر. (Gökalp,1976:110).
تورکلرده گؤی تانری، گؤی قوبّه و گؤی جیسیملری ایله ایلگیلی اینانیشلار:
تورکلرده، گؤی سونسوزلوق آنلامینا گلمکده‌دیر. ایسلامیّت’دن اؤنجه تورکلرده “گؤی تانری” اینانجی واردی. تانری‌نین تکلییی و گؤیلرده اولوشو، تورکلر آراسینداکی گؤی تانری اینانجی‌نین اساسینی اولوشدورماقدا ایدی. تورکلرین، ایسلامیّت’ی قولای قبول ائتمه‌لری و قیسا سوره‌ده ایسلام دینی‌نین اساسلارینی حیات فلسفه‌سی اولاراق منیمسه‌مه‌لری‌نین تمَلینده اسکی دینی اینانجلاری ائتکیلی اولموشدور. ایسلام’ا گؤره آللاه’ین هر یئرده اولدوغونو بیلدیییمیز حالدا اونو گئنه ده یوخاریلاردا، گؤیلرده آراما کیمی بیر اینانجا دا صاحیب اولوشوموزون تمَلینده، گؤیو و گؤی اوزونو سونسوزلوق اولاراق آلقیلامامیزدان قایناقلانماقدادیر. تانرییا یالوارارکن یا دا تانریدان بیر شئی ایسترکن اللریمیزی گؤی اوزونه آچمامیزین، اوزوموزو گؤی اوزونه چئویرمه‌میزین تمَلینده ده اسکی اینانجلاریمیزین و گؤیو سونسوز، قوتسال دوشونمه‌میزین ائتکیلی اولدوغونو دوشونمکده‌ییک. قیرقیزلارین دا ایچینده اولدوغو آلتای تورکلری’نین دینی سیستملری حاقّیندا بیلگی وئرن ضیا گؤک‌آلپ، “سماداکی ایلاهلار” قونوسوندا بونلاری یازماقدادیر: “سماداکی اون یئددی طبقه‌نین ان یوکسگینده، یعنی اون یئددینجی طبقه‌ده بوتون ایلاهلارین باباسی اولان “تانری قاراخان” ساکیندیر. اورا‌دان جاهانین موقدّراتینی تعیین ائدیر.
“قاراخان”دان <تجلّی= emanation > صورتی ایله اوچ بؤیوک ایلاه ووجودا گلیر:
۱- “بای اولگئن” کی گؤیون اون آلتینجی قاتیندا “آلتون داغ”دا ایقامت ائدیر و “آلتون تاخت” اوزرینده اوتورور.
۲- “قیزاغان تانری” کی، گؤیون دوققوزونجو قاتیندا اوتورور.
۳- “هرشئیی بیلن” “مئرگئن تانری” کی گؤیون یئددینجی قاتیندا اوتورور. یئددینجی قاتدا گؤیو و یئری آیدینلادان “گون آنا” آدلی گونَش معبوده‌سی (اونا عبادت ائدیلن، تانری) اوتورور. آلتینجی قاتدا “آی تانری‌سی” اوتورور. بونا “آی آتا” دئییرلر. بئشینجی قاتدا “ان بؤیوک یارا‌دانلار یارا‌دانی” اولان “قودای یویوچ” اوتورور. “یایوچی” (یارادان) معناسیندادیر. اوچونجو قاتدا “بای اولگئن”ین ایکی اوغلو اوتورور کی بیرینجی‌سی‌نین تورکجه آدی “یاییق” دیر. بودیستلر، بونا “مای ائنئ” دئییرلر. ایکینجی‌سی‌نین تورکجه آدی معلوم دئییلدیر. بودیستلرجه آدی “مای تئرئ” دیر. گئنه بو قاتدا “سوت گؤلو” واردیر کی، سوت کیمی آغ اولان بو گؤل بوتون حیاتلارین منشأیی‌دیر. اونون یاخینیندا “یئددی قودای” یانی “یئدی ایلاه”ین یوردو اولان “سورؤ داغی” واردیر. “یئدی قودای” تابعلری اولان “یایوچی”لارلا بیرلیکده بو داغدا یاشاییرلار. اینسانلارین جنّتی اولان “آک (یعنی آغ) اؤلکه” ده بورادا‌دیر. (Gökalp,1976:71).
گؤروندویو کیمی اسکی تورکلر، ایلاهی گوجلری گؤیده آراماقدا و اونلارین گؤیون قاتلاریندا اولدوغونا اینانماقدادیر. بونا گؤره ده یئری و گؤیو آیدینلادان “گونَش تانری‌سی” یئددینجی قاتدا، آلتینجی قاتدا ایسه “آی تانری‌سی” یا دا “آی آتا” اوتورماقدادیر.
اسکی تورکلر گؤی قوبّه‌سینی بیر چادیر کیمی دوشونمکده‌دیرلر. بهاالدّین اؤگئل، تورکلرین ایکی عالملری‌نین اولدوغونو، بونلاردان بیری‌نین اؤز عایله‌لری ایله بیرلیکده کئچیردیکلری دونیا‌لاری اولان چادیرلاری، ایکینجی‌سی ده بؤیوک تانری عالمی. بو ایسه، گؤی قوبّه‌نین آلتیندا و اوستونده دوزنلنمیشدی. “تورک دؤولتی ایسه، یئرله گؤی قوبّه‌سی آراسیندا، دونیانین یؤنلرینه گؤره یئرلشدیریلمیش و قورولموش، اوچونجو بیر وارلیق ایدی.” شامانیست تورکلرله، گئری تورک توپلوملاریندا “گؤی قوبّه‌سی”، برک بیر قابیق کیمی تصوّور ائدیلمیشدی. بؤیوک دؤولتلر قورموش و ایمپراتورلوق حیاتی یاشامیش تورکلرده ایسه بو اینانیش، یالنیزجا سمبولیک اولاراق قبول ائدیلمیش و “جاهان دؤولتی” مفهومو دا، بو ایدئال ایله تاماملانمیشدی. اویغورجا یازیلمیش اولان اوغوز داستانیندا اوغوز-خان بئله دئییردی: “کون توغ بولگیل، کؤک کوریکان!” یانی: “گونَش، توغوموز، بایراغیمیز اولسون؛ گؤی ده چادیریمیز!” تورکلر بونلاری سؤیلرکن، اؤز دونیا ایمپراتورلوغو ایدئاللارینی دا ایفاده ائدیردیلر. سمبولیک اولاراق گونَشی تورک دؤولتی‌نین بایراغی و گؤی قوبّه‌سینی ده، بیر تورک چادیری اولاراق دوشونوردولر. (Ögel,1971:141-142).
یوخاریدا بَلیرتیلن “گونَش توغوموز، بایراغیمیز اولسون؛ گؤی ده چادیریمیز اولسون” ایفاده‌سی بوگونکو قیرقیز بایراغینداکی گونشله، گئنه قیرقیز چادیرینداکی گؤی و گونَش بنزرلییینه تکرار دؤنمک اوزره قونوموزا گئنه چادیرلا داوام ائتمک ایسته‌ییریک.
تورکلرین حیاتیندا ان اؤنملی رول اوینایان شئی “چادیر” ایدی. بوتون حیاتلاری بورادا کئچر و عایله باغلاری دا بو یورد ایله سمبوللاشیردی. اونلار چادیرا گیردیکلری زامان، دونیا‌لاری دا گؤیلری ده همیشه اؤز چادیرلاری اولوردو. بابیل متینلرینده بئله، گؤی بیر چوبان چادیرینا بنزدیلرکن، اورتاآسیا‌لی نئجه اولوردو دا، بو موحتَشم گؤیو، چادیرینا و یوردونا بنزتمزدی. ایشته بیزیم بو قونودا، حرکت ائده‌جگیمیز ان اؤنملی چیخیش نؤقطه‌میز بو اولاجاقدیر.( Ögel, 1971:181).
گؤیون بیر چادیرا نئجه بنزَدیلدییینی، یا دا بیر چادیرین گؤیه نئجه بنزَدیلدییینی گؤرمک اوچون، قیرقیز تورکلری‌نین “بوز اوی/ Boz Üy” اولاراق آدلاندیردیقلاری کئچه‌دن دوزلمیش چادیرلارینی تانیماق گرکیر. تاریخده کؤچَری بیر مدنیّته صاحیب اولان تورک قووملاری‌نین بیر چوخو میلادلا برابر یئرلَشیک مدنیّته کئچرکن قیرقیز تورکلرینده کؤچَریلیک گله‌نه‌یی گونوموزه قدر گلمیشدیر. دولاییسییلا کؤچَری مدنیّتین آیریلماز پارچاسی اولان چادیر کولتورو قیرقیزلارین سوسیو-کولتورل حیاتینا دامغاسینی وورموشدور. گؤی قوبّه‌یه بنزه‌ین “بوز اوی” آدینی وئردیکلری چادیرلاری‌نین ان تپه‌سینده گونَش فیگورو بولونماقدادیر. عینی فیگور بوگونکو قیرقیز بایراغی اوزرینده ده بولونماقدادیر. سوسیال و کولتورل حیاتلاری اوزرینده چوخ اؤنملی بیر یئره صاحیب اولان گونَش فیگورلو، گؤی قوبّه‌یه بنزه‌ین چادیرلاری قیرقیز تورکلری ساده‌جه بارینما یئری اولاراق گؤرمزلر. گونوموزده، شهرلرده یئرلَشیک حیات یاشایان قیرقیز تورکلری، بیر یاخینی اؤلدویو زامان ائولری‌نین اؤنونه تپه‌سینده گونَش فیگورو اولان “بوز اوی” دئدیکلری بؤیوک بیر چادیر قورارلار و اؤلن یاخینلاری‌نین جنازه‌سینی اوچ گون بویونجا او چادیردا گؤزلَدیرلر. بَلیرتدیییمیز کیمی بو چادیرلارین تپه‌سینده هاوالاندیرما هدفی ایله ده ایستیفاده‌اولونان گونَش فیگورو گؤرونمکده‌دیر. گؤروندویو کیمی بو چادیرلارین سوسیال حیاتین یانیندا دینی اینانجلاردا دا یئری واردیر. اؤلن کیشی‌نین یاخینلاری بو چادیرین اطرافیندا آغیتلار (اوخشامالار) سؤیله‌یه‌رک آجیلارینی دیله گتیریرلر. چینلیلر بو تؤرنه “قوبّه‌‌لی اوتاغ آلتینداکی تابوت” آدینی وئریرلر. قیرقیز تؤره‌سینه گؤره، قوبّه‌‌لی اوتاغ آلتینا قویولان اؤلو اوچون یاخینلاری آت، قویون و سیغیر کسیرلر. بو تؤره اسکی تورک قووملاری‌نین هامی‌سیندا واردیر. بونا “یوغ تؤرَنی” ده دئییلمکده‌دیر.
ضیا گؤک‌آلپ، اسکی بیر تورک افسانه‌سینده یوغ تؤرنی ایله ایلگیلی بو بیلگیلری وئرمکده‌‌دیر: “بیلگه‌خان’ین یوغ’ونا چین، قیرقیز، اوتوز تاتار، دوققوز تاتار، تورکئش و ساییر میلّتلردن یوغچولار گلمیشدی. بونلار دوست خاقانلاردان بیرینی “بالبال=ماتم بایرامی‌نین رییسی” اینتیباه ائده‌رک “یوغ مراسیمی”نین ایجراسینی اونون ایداره‌سینه وئریردیلر. جنازه‌لرین دفنینده ده، بیر سیرا مراسیم ایجرا ائدردیلر: تابوت، جنازه‌نین ایجتیماعی مؤوقعینی و ثروتینه گؤره آلتین، گوموش، جواهیرات، و ساییر قییمتلی شئیلرله جاریه‌لری برابر گیدئر، افَندیلری‌نین خیدمتینه اسکی‌سی کیمی حاضیر اولوردولار. جنازه نقل ائدیلرکن بیرچوخ قهرمان گنجلر ده بیرلیکده اولوردولار. آی گؤرونر گؤرونمز، جیلاسینلار موحاریبه مانورونا باشلارلار، آی باتینجایا قدر بو مانور‌لارا داوام ائدردیلر. کونلار’دا مزار یوکسلتمک عادتی یوخدور.” (Gökalp, 1976:115).
بو تؤرنده آی’ین دوغوشو و باتیشی ایله ایلگیلی اؤنملی بیر اینانجین حاکیم اولدوغونو گؤرمکده‌ییک.
قیرقیز و باشقا تورک قووملاریندا آی و گونَش موتیفلری:
بوتون تورک قووملارینا عایید افسانه‌لرده گؤی جیسیملریندن آی، گونَش و اولدوزلارلا ایلگیلی چوخ ساییدا موتیفلره راستلانماقدادیر. یاقوت تورکلرینه گؤره وئنوس و یا زوهره اولدوزو، “چوخ گؤزل بیر قیز ایمیش و اولکر اولدوزونو سئورمیش. بو ایکی سئوگیلی، گؤیده نه زامان قارشیلاشیرلارسا، قلبلریندن بؤیوک عشق و سئوگی فیرتینا‌لاری قوپار، بو صورتله یئر اوزو قار فیرتینا‌لاری ایچینده قالیرمیش.” یاقوتلار، پیس هاوا‌لارین ندنینی همیشه بو سببه دایارمیشلار. بو اینانیشدا بیر گئرچک پایی دا یوخ دئییلدیر. چونکو، زوهره ایله اولکر’ین یاخینلاشما زامانی، قوزئی بؤلگه‌لرینده آلتینجی آیا تصادوف ائدیردی. طبیعی اولاراق بو آلتینجی آی، یاقوتلارین تقویمینه گؤره حسابلانمیش بیر چاغدیر. بو آیدا قوزئی بؤلگه‌لرینده، بؤیوک فیرتینا‌لار اولوردو. قیرقیزلارا گؤره ایسه، “زوهره اولدوزو، آی’ین قیزی ایدی. اولکر ده، آیین اوغلودور.” (Ögel,1971:223).
تورک میتولوژیلری‌نین همن هامی‌سیندا آی و گونَش آراسیندا جینسیّت بلیرله‌مه‌سی آپاریلمیش و آی’ی ائرکک، گونَش’ی ایسه دیشی اولاراق گؤسترمیشدیرلر. ضیا گؤک‌آلپ، یاقوت تورکلرینه عایید بیر افسانه‌دن بو قونونو بو شکلیده نقل‌ائتمکده‌دیر: “یاقوتلار’ا گؤره <اولو تویون/ Ulu Toyon >، <آی تویون>ون قیزی <گونَش خانیم>ا عاشیق اولموش، <اولو تویون> آلتایلیلار’دا <اوگون/ Ogon >، اوغوزلار’دا <گؤی خان>دیر. <آی تویون>، آلتایلیلار’دا <بای اولگئن>، گؤی تورکلر’ده <گؤی تانری>، خاقانیه تورکلرین’ده <بایات>دیر. <اولو تویون>، باباسی <سئچئن>ه دئیَر کی: <آی تویون’ون سماسینا چیخ. منه اونون قیزی گونَش خانیم’ی ایسته! نه قدر چوخ آغیرلیق ایسترسه هئچ اسیرگه‌مه، قبول ائد.>
<سئچئن>، همن سمایا چیخدی، <آی تویون>ون اوتاغینا گئتدی. <اوغلوم قیزینیزی سئومیش. اونو اوغلوما وئریرمیسینیز؟> <آی تویون>، <یاخشی وئریرم آنجاق، ایکی نیشان ایسته‌رم. بیری دالغا، گؤل اینجی‌سی؛ بیری سراب (ılğın)، چؤل اینجی‌سی.>( Gökalp,1976:111).
گئنه ضیا گؤک‌آلپ، تورک میتولوژیسینه عایید اولان، “آی” موتیفی‌نین ده ایچینده بولوندوغو “اؤکسوز قیز” افسانه‌سینی بو شکلیده نقل‌ائتمکده‌دیر: “بیر قیش گونو، اؤکسوز (کیمسه‌سیز) بیر قیز سو گتیرمه‌یه گئدیر. ووجودو یاری چیپلاقدی. عوریان آیاقلاری قاردان شیشمیشدی. قارنی آج ایدی. قولاقلاری سویوقدان دونموشدو. گؤزلری یاشلی ایدی. الینده دمیر بیر باکراچ (پاخیر دول) واردی. چشمه‌یه گئدیر. بیردن‌بیره بیر قاسیرغا قوپدو. آی، یوخاریداکی کؤشکوندن بو قیزا باخیردی. دئدی کی <موطلق اؤگئی آناسی بو قیزا ظولم ائدیر>. قیزا اورگی یاندی. قیز او سیرادا بیر چالی‌نین (کوللوق) ایچینده یئریییردی. آی، چالییا امر ائتدی. <قیزی آل، گل!> دئدی. درحال چالی، بیر آت اولدو، بیر یاندان گؤی آلچالدی، بیر یاندان چالی یوکسلدی. قیز باکراجی ایله برابر گؤیه گلدی.
ایندی آیین حالدان حالا کئچمه‌سی هئی اؤکسوز قیزین کئچیردییی سرانجاملارا تابعدیر. ایلک گئجه آی گوموش بیر یای کیمیدیر. قیز بؤیودوکچه آی دا بؤیویور. آنجاق قیز بعضاً اوتاغا گیریب، خالی توخوماغا باشلار. او زامان آی سئوگیلی‌سینی گؤره‌بیلمه‌دیییندن حسرتله اوزو هیلال’ه دؤنر. بعضاً قیزین کئفی جوشاراق باکراجی ایله برابر گؤله قاچار. او زامان آی’ین اوزو بدیرلَنیر.
بوندان باشقا گؤیده بیر “آغ آیی” واردیر کی اؤکسوز قیز’ی سئودییی اوچون آی’ی توتوب بوغماق ایسته‌ییر. آنجاق اونا گوجو یئتمیر. اییرمی‌بئش گون آی غالیبدیر. یالنیز اوچ گون آیی غلبه چالیر. ایشده بو زاماندیر کی آی گؤرونمور.” (Gökalp,1976:113).
بهاالدّین اؤگئل، تورک میتولوژی‌سی آدلی کیتابیندا بو افسانه‌نین منظوم بیر شکلینه یئر وئرمکده‌‌دیر:
آناسیز بیر قیز وارمیش، سیریقلا سو داشیرمیش،
اؤگئی آنا اوزوندن، قیز صبرینی داشیرمیش.
قادین آلایلا دئرمیش، قیز بیراز گئج قالینجا:
“بؤیوک آدام اولارسان، آی گون سنی آلینجا!”
قیز گئجه سووا گئتمیش، دوعا ائتمیش کؤنلونجه،
آی هَمَن یئره ائنمیش، قیزی یئرده گؤرونجه،
قیز ساخلانمیش قورخویلا، بیر فوندانین دیبینه، (فوندا: سوپورگه اوتو)
آلمیش قیزی فوندایلا، آی گؤتورموش ائوینه. (Ögel,1971:176)
هر ایکی افسانه‌ده ده “آی و گونَش” موتیفلری‌نین تورک میتولوژیسینده‌کی یئرینی گؤرمک مومکوندور. قیرقیزلارین دا ایچینده اولدوغو تورک تاریخی‌نین داستان و مَثَل‌لر دؤنمینه عایید بو افسانه‌لرده، یاخین تاریخه عایید قیرقیز افسانه‌لرینده‌کی رئالیزم اؤزللیکلری بولونماماقدادیر. آنجاق، ضیا گؤک‌آلپ’دان دینله‌دیییمیز افسانه‌لر، افسانه‌لرین کاراکتریستیک اؤزللییی آچی‌سیندان (زاویه‌سیندن) داها اوریژینالدیر.
بهاالدّین اؤگئل، تورک میتولوژیسینده “گونَش و آی” موتیفلری ایله ایلگیلی چوخ چئشیتلی افسانه‌لره توخونماقدا‌دیر. تورک میتولوژیسینده گونَش، اؤنجه‌لری داها بؤیوک بیر اؤنَمه صاحیبدی. م.س.۷۶۳’ده اویغورلار “مانی” مذهبینی قبول ائدینجه، یاواش یاواش “آی” دا بؤیوک بیر اؤنم قازانماغا باشلامیشدیر. بونونلا برابر بؤیوک هون دؤولتی زامانیندا، هم گونَش و هم ده آیا، آیری آیری سایغی گؤستریلدیکدن سونرا، قوربانلار کسیلدییینی ده بیلیریک. “تورکلرده گونَش دوغونون، آی دا باتی‌نین سمبولو ایدیلر.” طبیعی اولاراق زامان زامان، بوتون بو دوشونجه دوزنلری دییشمیشلر. مثلاً، تئلئوت تورکلرینه عایید بیر افسانه‌ده، “آی قوزئیین و گونَش ده، گونئیین سمبولو ایدیلر.” بو یؤنَلمه، گؤیون ان اوست قاتیندا دوران “گؤی قارتا‌لی” نین دوروشونا گؤره یاپیلمیشدی. سؤیلندییینه گؤره، “بو قارتالین سول قانادی آیی، ساغ قانادی دا گونَشی اؤرتووردو.” بو دوروما گؤره قارتالین باشی‌نین دوغویا باخماسی گرکیردی. بو دوروش دا، تورک میتولوژیسینه اویغون بیر یؤنلمه ایدی. گئنه عینی افسانه‌یه گؤره آی، قارانلیقلار و گئجه‌لر دیاری اولان قوزئیین؛ گونَش ده آیدینلیغین حؤکوم سوردویو و گوندوزلر دیاری اولان گونئیین سمبولو ایدیلر. (Ögel,1971:168).
گونَش و آی’لا ایلگیلی سایی‌سیز افسانه‌لرین اولدوغو عومومی تورک میتولوژی‌سی تاریخین بیلینمه‌ین دؤنمیندن اعتیباراً ایکی قوروپدا دیَرلندیریلمکده‌دیر. بورادا، قیرقیزلارین دا ایچینده اولدوغو آلتای تورکلرینه عایید افسانه‌لره اؤنجه‌لیکله یئر وئرمک ایسته‌ییریک.
آلتای تورکلرینه گؤره، “بؤیوک تانری اولگئن، آی ایله گونَشه توخونان بیر داغدا اوتوروردو. (بعضی حیکایه‌لره گؤره ایسه) تانری اولگئن، آی ایله گونَشین داها دا اؤته‌لرینده ایدی. اونون تاختی، چوخ اوزاقلارداکی اولدوزلار اوزرینده قورولموشدو. اساساً، آی و گونَشی یارادان دا، گئنه تانری اولگئن ایدی.
(آلتای تورکلرینه گؤره،) گونَشین قیرینتیلاریندان مئیدانا گلمیش و اینسانلارا دایماً یاخشیلیق گتیرن، بیر تانری دا واردی. بو تانری‌نین آدی “سویلا/Suyla” ایدی. بو تانری، اینسانلاری دایماً قورور و اونلارین، گؤی آلتیندا راحات و حوضور ایچینده یاشاما‌لارینی ساغلاردی.” (Ögel,1971:170).
منظوم اولاراق آنلادیلان بیر باشقا افسانه‌ده ایسه آی’ین دییشیک حئیوانلار طرفیندن یئنیلدییی آنلادیلماقدادیر:
آی هر دولاندیقجا قوردلار آییلار یئرمیش،
آی آزاجیق قالدیقجا، قورد آییلار گئدرمیش.
آی گئدر بیر آی یاتار، یاراسینی سارارمیش،
یاخشیلاشدیقجا چیخار، گئنه گؤیده پارلارمیش.
آیی، قوردلار یاخا‌لار، ایییجه بیر یولارمیش،
آی گئنه گئدیب یاتار، یاراسی قان دولارمیش.
بو اینانیش، اورتاآسیا و سیبیریا’دا چوخ یاییلمیشدیر. آنجاق هر قووم، بو آیین یئنیش و پارچالانیشینی، اؤز قوتسال حئیوانلارینا گؤردوروردو. (Ögel,1971:177).
بهاالدّین اؤگئل، تورک میتولوژی‌سینی؛ یاقوت تورکلرینه عایید و آلتای تورکلرینه عایید اولماق اوزره ایکی قوروپدا توپلاماقدادیر. بیلیندییی اوزره تورکلرین یاقوت و چوواش قولو تاریخین بیلینمه‌ین زامانلاریندا آیریلمیشدیر. آلتای تورکلری ایسه بیلینن تاریخ ایچینده قیپچاق-قیرقیز، قازاق، اؤزبک، تاتار، تورکمن و.س. آدلارییلا دییشیک قوللارا آیریلمیشدیر. قیرقیزلارین دا ایچینده اولدوغو آلتای تورکلرینه عایید افسانه‌لر بیلینن تاریخی دؤنملره عاییددیر.
قیرقیزلارین دینی دوشونجه‌لرینده طبیعت کولتو ده یئر آلمیشدیر. بو دوشونجه‌لردن ان اسکی و طبیعت کولتویله دوغرودان باغلانتیلی اولان “تئنری” دوشونجه‌سی‌دیر. قیرقیز، ان چتین گونلرده هر زامان تانرییا سسلنمیش و “Tenir koldoy kör! Tenir calgay kör (تانری یاردیم ائت! تانری باغیشلا!) شکلینده یآخارمیش و “تئنگیر اورسون! (تانری وورسون!)” شکلینده ده بددوعا (قارغیش) ائتمیشدیر. گنجلری تقدیس ائدرکن و یا بیر کیمسه‌یه تشکّور ایفاده ائدرکن: “تئنگیر جالگارسین! (تانری باغیشلاسین)” دئمیشدیر.
“ماناس” داستانیندا “تؤبؤسو آچیق کؤک اورسون! تؤشو توکتوو جئر اورسون!” (تپه‌سی آچیق گؤی وورسون! گؤکسو قیللی یئر وورسون!) شکلینده بیر بددوعا بولونماقدادیر.
قیرقیزلار “آی” و “اولدوزلاری” گؤی اوزونون پارچا‌لاری اولاراق گؤرمکده، بعضی گیزلی اینانجلارا گؤره ده آیا و اولدوزلارا تاپماقدادیرلار.
چ.چ. ولیخانوو’ا گؤرئ: “قازاقلار اودا، آیا، اولدوزلارا تاپینیردیلار” (Valihanov, Sobr. Soç. V.Pyati Tomah, c.l:370). دولاییسییلا چ. ولیخانوو’ون وئردییی معلوماتلار قیرقیزلار اوچون ده کئچرلی‌دیر. اونا گؤره؛ “آی، بلکه تانری‌دیر. قیرقیزلار، یئنی آیی گؤرونجه سالاملارلار و ائرته‌سی گون سالاملادیقلاری یئرده‌کی اوتلاری توپلاییپ ائوه گئدینجه اودا آتارلار. قیرقیزلارا گؤره، آیدا بیر یاشلی قادین واردیر. اونلار آیا اوزون زامان باخمازلار. اگر بآخارلارسا آیدا اولان بو یاشلی قادینین آیا باخانین کیرپیکلرینی سایاجاغینی و بئله‌جه کیرپیکلری ساییلانین اؤله‌جگینه اینانیرلار. گئنلده آی حاقّیندا سایغیلی بیر ایفاده قوللانیرلار.( Valihanov, a.g.e. s.479). قیرقیزلار، یاتارکن باشلارینی آچیق بوراخمازدیلار. ائله اولورسا، او زامان آیداکی “یاشلی قادین” باشداکی ساچلاری سایابیلر. ساچلاری ساییلابیلن کیشی‌نین ده اؤله‌جگینه اینانیلیردی. ف.پویارکوو’ا گؤره “هر قیرقیز آیی گؤرونجه باتا یاپاردی (دوعا ائدردی). (Payarkov, 1900:32).
قیرقیزلار، آیین، شفا‌لی بیر گوجه صاحیب اولدوغونا دا اینانیردیلار. اؤزللیکله، ناسیرین (دؤیه‌نک، قابار، پیچیلقان) یوخ ائدیلمه‌سی اوچون گؤی یا دا لاجورد قوماش پارچاسی آلینیر آیی گؤره‌بیله‌جک آنجاق ایسسیز بیر یئره قویولوردو. بیر نئچه گون سونرا بو قوماشلا ناسیر سیلینیر و گونَش باتدیغی زامان تارلایا آتیلیردی. نه زامان رنگی سولارسا ناسیرین یوخ اولاجاغینا اینانیلیردی. (Poleviye , ?:78).
سونوچ:
گؤروندویو کیمی، آی و گونَش موتیفلری‌نین تورک میتولوژی‌سی‌نین ایچینده اؤنملی بیر یئره صاحیب اولدوغونا دایر یوزلرجه افسانه واردیر. تورکلرین، آلتای قولونا منسوب اولان قیرقیز تورکلرینده آی و گونَش موتیفلری، سوسیال و سیاسی حیاتین دا سیمگه‌سی حالینه گلمیشدیر. یوزایللردیر بوزقیرین و دولاییسییلا تورک کولتورونون آیریلماز پارچاسی حالینه گلن گؤی قوبّه‌‌لی چادیر، قیرقیز تورکلرینده اوبا، ائو معناسینا گلن “بوز اوی/Boz Üy” آدینی آلمیشدیر. بوز اوی، گؤی قوبّه‌‌لی و ان تپه‌سینده “توندوک/Tündük” آدی وئریلن گونَش فیگورلو چادیر، بوزقیر حیاتی‌نین ائتکین اولدوغو قیرقیزلاردا سوسیال حیاتین آیریلماز پارچاسی‌دیر. حیاتی‌نین بؤیوک بیر قیسمینی داغلاردا، بوزقیرلاردا کئچیرن قیرقیز اینسانی‌نین باریناغی، ائوی، قیل کئچه‌دن یاپیلان گؤی قوبّه‌‌لی چادیرلاردیر. اسکی تورکلرده “یورد” آدی وئریلن، گونوموز قیرقیزلاریندا ایسه ائو معناسینا گلن “اوبا” یا دا “بوز اوی” آدی وئریلن بو چادیرلارین ان کاراکتئریستیک اؤزللییی، تپه‌سینده هاوالاندیرما هدفلی ده ایستیفاده اولونان “توندوک” آدی وئریلن گونَش فیگورودور. بوراداکی گونَش فیگورو دار آنلامدا بابا ائوی، گئنیش آنلامدا دا ائورنی (کایناتی) تمثیل ائتمکده‌دیر. بوگون، شهرلرده یئرلَشیک مدنیّته کئچن قیرقیزلار، جنازه‌لرینی، بینا‌لاری‌نین اؤنونه قوردوقلاری گونَش فیگورلو، گؤی قوبّه‌‌لی چادیرلاری‌نین ایچینده اوچ گون بویونجا گؤزلتمکده و گئنه یانینا قوردوقلاری باشقا چادیرلاردا، جنازه مراسیمی گئرچکلشدیریلمکده‌‌دیر.
قیرقیزلارین سوسیال حیاتیندا بو دئنلی (درجه) یئر آلان گؤی قوبّه‌‌لی چادیرلارداکی گونَش فیگورو، عینی شکلیده سیاسی سمبولو اولان بایراقلاری‌نین اوزرینده ده یئرینی آلمیشدیر. بایراغین اوزرینده یئر آلان گونَش فیگوروندان یانسییان قیرخ ایشیق دا، قیرقیزلارین قیرخ اورووسونو (بویونو) تمثیل ائتمکده‌دیر. آیریجا گونَشین قیرمیزی رنگی جسارتی و ماناس’ین بایراغینی سمبولیزه ائتمکده‌دیر.
گئنه یوخاریدا بَلیرتیلدییی کیمی، “آی” موتیفی ده قیرقیز افسانه‌لرینده اؤنملی بیر یئره صاحیبدیر. گونوموزده، قیرقیز مزارلاری‌نین اوزرینده و بعضی ائولرین چاتیلاریندا هیلال شکلینده آی موتیفلری بولونماقدادیر. بورا‌لاردا ایستیفاده اولونان هیلال بیچیمینده‌کی آی موتیفلری‌نین چوخونلوقلا ایسلامیّت’ی تمثیل ائتدییی بیلینمکله برابر، بو موتیفلرین بیر قیسمی‌نین ده اسکی تورک دینی شامانیزمین تأثیری ایله مزار اوستلری و ائو چاتیلاریندا گؤروندویونه اینانیلماقدادیر.
*سینولوق: قونو اولاراق چین ایله ایلگیلی بیلگیلری (دیل، اویغارلیق، تاریخ) اله آلان فیلولوژی.
*ایللیک: سالنامه
قایناقلار:
۱-Erdem, Mustafa “Kırgız Türkleri” Asam yayınları, Ankara-2000
2-Barthold, W, “Kırgızdar” cilt.ll, Bişkek-1993
3-Baycigitov, Kalıbek “Kırgız Miftleri, Ulumıştarı Cana Legandaları, Frunze-1985
4-Gökalp, Ziya “Türk Medeniyeti Tarihi” Kültür Batanlığı Yayınları, ۱۹۷۶-Ankara
5-Ögel, Bahaeddin “Türk Mitolojisi” M.E.B. 1971-İstanbul
6-Valihanoو, Ç.Ç. “Sabr Soç v Pyati Tomah”
۷-Payarkov, F. “Kara Kırgızs Legandıkiye Skazki İveroوaniye, 1900-Leningrad
(اویغونلاشدیران: علی محمد خلفی زنگیر)
سعدالدین قوچ
حاجت‌تپه اونیوئرسیته‌سی
ادبیات فاکولته‌سی اؤیرتیم ائلئمانی
قیرقیزیستان میلّی دؤولت اونیوئرسیته‌سی
دوکتورا اؤیرنجی‌سی
