دیلاره مهدی/ نیازی مهدی
آذربایجان مدنیتینده قادین سیموولو یئترینجه گوجلودور. اسکی‌دن توتموش اورتا چاغ ادبیاتیناجان قادین گؤزللییی تاثیرلی، ائتگی‌لی (تاثیرلی) بنزتمه‌لر آختاریشی‌نی ادبییاتدا ستیموللاشدیرمیش(جانلاندیرمیش) و دئمه‌لی، بدیعی دیلیمیزین گلیشمه‌سینده اساسلی سبب‌لردن بیری اولموشدور. آزاجیق بیرطرفلی سؤیله‌سک، دیلیمیزین یئتگین‌لشدیریلمه‌سینده ایکی اینسان جینسی‌نین ایکیسی‌نین ده بؤیوک رولو اولوب: بیری (قادین‌لار) مئتافورا(استعاره) آختاریش‌لاری اوچون «بهانه لر» وئریب، او بیریسی ایسه بو بهانه‌لردن ائتگی‌لنه‌رک، ایته‌له‌نرک آختاریشا یوللانیب.
قادین گؤزللییی‌نین اینتئنسیو(شیدتلی) یاشانیلماسی آذربایجاندا ایسلام کولتورونه ده اَمللیجه تاثیر گؤستریب. آللاه سیموولونو ائموسیوناللاشدیرماقدا کیشی صوفی‌لر قادین‌لارلا باغلی یاشادیق‌لاری سئوگی دویغولاریندان، گؤزللییه حئیرانلیق‌لاریندان مؤحکمجه ایستیفاده ائدیب‌لر.
آذربایجاندا قادین پروبلئمی دئییلن بو مسله‌نین گیریش حیصه‌سینی بیر آز دا جلب‌ائدیجی ائتمک اوچون پارادوکس‌لارین یاراتدیغی تعجوب‌لردن ده ایستیفاده ائده بیلریک. اورتا چاغ شعرلریمیزین مرکزینده دوران گؤزه‌لین سیماسینی، خاراکتئرینی آییق بئیین‌له دوشونسک، بئله بیر سرت دوغرویا گلریک: کلاسیک شرق پوئزییاسی‌نین قادینی نورمال موسلمان کیشی‌لری‌نین عایله قورماق مسله‌سینده ایلان وورموش آلا چاتیدان قورخان کیمی قورخدوغو قادیندیر. هانسی نورمال موسلمان «اغیارا مئیل سالمیش» ، «مین عیشوه -ناز ساتان» ، اعتیبارسیز سئوگیلی اولان قادینلا ائولنمه‌یه راضی اولار؟! یقین هئچ بیر موسلمان کیشی‌سی، بلکه، بئله قادینا یالنیز معشوقه کیمی راضی اولار. آنجاق پارادوکس اوندادیر کی، کلاسیک پوئزییانین گؤز‌لی محض بئله «آفتدیر» .
پارادوکسو آچیقلاماق دا اولار. شعر اوچون شریعته تام عمل ائدن، باشی آشاغی، عیصمتلی و باشقا قادین تیپی داریخدیریجیدیر. بئله بیر قادینین گؤرکو (اوبرازی) شعرین مرکزینه قویولسا، اونونلا باغلی شاعیر شعره لازیم اولان دراماتیک، اینتئنسیو دویغولو پسیخولوژی حال‌لاری تئکسته(متنه) گتیره بیلمز. پارادوکسو بیر داها باشقا قیافه‌ده تکرار ائدک: کلاسیک موسلمان پوئزیاسی مرکزده شریعته ضید اولان قادین تیپی‌نی قویوب وصف ائدیر (بئش آلتی ایل بوندان اؤنجه بیزیمله پارالئل پروفسور کامال عابدوللا «ادبیات و اینجه‌صنعت» قزئتی‌نین صحیفه‌لرینده بو پروبلئمه توخونموشدو).
بورادان دا قادین‌لارین مدنیتده یاراتدیق‌لاری بیرمعنالی اولمایان وضعیت‌لره ثوبوت‌لار چیخارماق اولار. عایله گرک‌لری ایله باغلی قادینی ائله هئی آرخایین‌چیلیق، ساکیتلیک، گوونج ایدئال‌لاری ایله باغلایان و بونون مومکونلویونه ثوبوت‌لار تاپان آذربایجان کیشی‌سی، سیتواسیالارا(موقعیت‌لره) ولوله سالان، کولتورده کولتورولوژی، پسیخولوژی گرگینلیک‌لر یارادان قادین فاکتینا دا چوخلو ثوبوت‌لار تاپیر.
بیر سؤزله، بو گیریش سؤزلریمیز پروبلئمین گرگینلییینی گؤسترمک اوچون اولدو. گرگینلیگی گؤسترمکده مقصدیمیز ایسه یئنی چاغدا سیاسی فیکرین مرکزینه کئچمیش قادین پروبلئمی‌نین بو کئچیدی‌نین اساسلی اولدوغونو گؤسترمکدیر. قادین پروبلئمی دئموکراتییا نظریه‌لری‌نین ده مرکزینده دورور. قادین حاق‌لاری دئموکراتیک حاق‌لارین سیاهی‌سیندا اؤنملی یئر توتور. اَیَر بیز غربی گؤتورسک، اوراداکی علم یوزایل‌لردیر(عصیرلر)، بو پروبلئمله باغلی موختلیف یؤنلو آراشدیرمالاری آپاراراق قادین حاق‌لاری‌نین گوندمه چیخماسی اوچون فوندامنتال(تملله باغلی) حاضیرلیق ایش‌لری گؤروب.
آذربایجاندا قادین‌لارلا باغلی گؤزل ساغلیق دئمک (کیشی‌لرین موطلق آیاغا دورماسی شرطی ایله) یاخشی سوییه‌یه چاتیب. غرب بئله ساغلیق‌لار دئیه بیلمیر. اونون یولو باشقادیر. غرب صنعت و علم واسیطه‌سی ایله قادین پروبلمینی منیمسه‌دییی واخت بیزیم شرق پروبلئمین یالنیز صنعت دیلینده منیمسنیلمه‌سی قایغی‌سیندا اولوب (تکرار ائدیریک، صؤحبتیمیزین بو مقامی اونونلا باغلی‌دیر کی، دئموکراتیک و سیاسی فیکیرده، حاقلار کومپلئکسینده قادینین مرکزی پروبلئم‌لردن بیرینه چئوریلمه‌سینی علمی آراشدیرمالار و صنعت اثرلری ده حاضیرلاییب).
اونو دا دئمه‌لی‌ییک کی، غربین علمی و صنعتی قادین پروبلئمی ایله باغلی یئترینجه قادین‌لاری ناراضی سالان شئی‌لر ده دئییب. بیر ایکی میثال. فرویید بیر یازی‌سیندا قادین‌لاری آنتی-کولتور مؤوقئع‌ده دوران اینسان کیمی خاراکتئریزه ائتمیشدی. اونون آرقومئنتی تخمینن بئله ایدی: اینسانین لیبیدیوز انرژی‌سی (سئکسواللیقدان قایناقلانان انرژی‌سی) سونسوز دئییل، ایستیفاده ائدیلنده آزالیر. ایکینجی طرفدن، یارادیجیلیق لیبیدیوز انرژی‌نین صرف اولونماسینی طلب ائدیر. مدنیت باشلیجا اولاراق کیشی یارادیجیلیغی‌نین «چییین‌لرینده» دایانیر. دئمه‌لی، مدنیتی ایره‌لیله‌دن و یاشادان کیشی‌لر لیبیدیوز انرژی‌لرینی مدنیته صرف ائدنده قادینی‌نین، عاییله‌نین پاییندان کسیرلر. بو سببدن ده قادین‌لار مدنیته گونویه باخان کیمی باخیرلار. اونو لیبیدیوز انرژینی اریندن اوغورلایان دوشمن ساییرلار. فروییدین بو دوشونجه‌سیندن چیخیش ائتسک، اَرینه «ائوه، اوشاق‌لارا باخ، نه وطن، نه لیاقت» دئین قادینی آنتی-کولتور ماهیتده گؤرمک اولار.
(اونو دا دئیک کی، آروادی‌نین گؤزونده پیس گؤرونمه‌یه‌جه‌ییندن آرخایین اولوب دولانیشیق اوچون ایسته‌نیلن یالتاقلیغی، سیماسیزلیغی ائدن اَرلرین بو اوسلوبا راضی اولماسیندا آنتی-کولتور پسیخولوژیده اولان آذربایجان قادینلارینین دا تاثیری آز دئییل. اونلار «ائوه پول گتیرمک اوچون» بوتون آلچاقلیق‌لاری باغیشلاماق‌لاری ایله آلچاقلیغا مئییللی کیشی‌لر اوچون خوش فون یارادیرلار. ماراقلیدیر کی، اره گئتمزدن اؤنجه یئنی‌یئتمه چاغ‌لاریندا همین قادین‌لارین خئیلی‌سینده بو «آنتی-کولتور» پسیخولوژی‌سی هله ضعیف اولور، اونا گؤره ده اویغون اولاراق آذربایجان یئنی‌یئتمه‌لری‌نین، گنج‌لری‌نین غورورو ده گوجلو اولور. بو دئییلندن باشقا بیر پروبلئمه ده چیخماق اولار. بیزیم بعضی ایالت شهرلریمیزین جاماعاتی‌نین آشیری سوییه ده غورورلو، ایگید، دوست اوغروندا فداکار و باشقا گؤرونمه‌سینده اساس تاثیری گنج‌لرین، جاوان نسلین عمل‌لری یارادیر. بو جاوانلارین اورتا نسله کئچن‌لریندن فیلان قدری ایسه «آنتی-کولتور» پسیخولوژی‌سینده اولان قادینلا راستلاناندا سینیرلار).
یازیمیز قادین حاق‌لاری ایله باغلی بیر تئکستدیر. کیمسه مؤعتریضه‌ده‌کی فیکیرلری آذربایجان قادینینا قارشی ایتیهام کیمی قاوراسا، یانیلار. کیشی‌لر کیمی قادین‌لارین دا موختلیف تیپ‌لری وار. آذربایجان علمی ایسه (و بلکه ادبیاتی دا) آذربایجان قادینی پروبلئمینه دایاز یاناشدیغی اوچون چوخ رئاللیق‌لاردان بیز خبرسیز قالیریق.آنجاق ائله مؤعتریضه‌ده وئردیییمیز منظره کولتوروموزده قادین فئنومئنیندن چوخ اؤنملی شئی‌لره چیخماغین مومکون اولدوغونو آیدین ائدیر. بیزده ایسه نه باش وئریر؟ تی‌وی، مطبوعات قادینا هسر اولونموش دیالوق قورور و قادین، کیشی «اکسپرت‌لرین» ایشتیراک ائتدییی بو دیالوقدا صؤحبت چوخ دایاز شئی‌لردن اوزاغا گئده بیلمیر. سبب اودور کی، آذربایجاندا هئچ بیریمیز قادینلا باغلی پروبلئم‌لرین آدینی بیلمیریک. اونلار هر طرفده سیرا-سیرا دوروب، بیز ایسه آدلارینی بیلمه‌دیییمیز اوچون تانییا دا بیلمیریک، ایشاره ده ائده بیلمیریک.
غرب علمینده قادین فئنومئنی ایله باغلی فرویددن گتیردیییمیز فیکیر گؤستردی کی، غربده قادینا سایغی (قادین حاق‌لاری دا سرت شکیلده، آخی، اورادا قویولوب) قادین حاقیندا کوسمئتیکاسیز(بَزَکسیز) ایدئیالارا دا مانع اولماییب. اوخشار وضعیت صنعت عالمینده ده قالیب. بونا اؤرنک اوچون داهی کینو رئژیسورو ساییلان، اینسان پسیخولوگیاسینی بدیعی یوللا دریندن آچان فئدئریکو فئللینی‌نین بیر اینتئرویوسوندن(موصاحیبه‌سیندن) ایستیفاده ائدک. ضعیف جینسله باغلی سوالا فئللینی‌نین اینتئرویوسونده‌کی جاوابینی آذربایجان تورکجه‌سی دانیشیق طرزینه اویغونلاشدیرساق، تخمینن بئله بیر عیبارت آلاریق:
قادین‌لارا حتّی کؤهنه فیکیرلرله باخمایان ایتالیان‌لارین دا باشیندا تام قارماقاریشیقلیق وار.
قادین‌لارین وضعیتیندن دانیشاندا لاپ اوتانیرسان. کیشی‌لر اؤزلرینی اونلارلا دهشتلی ایرقچی کیمی آپاریرلار. آما ائله قادین‌لارین دا باشیندا دولاشیقلیق آز دئییل. او کی قالدی کونکرئت ایدئیالارا، کیشی‌لرله قادین‌لارین برابرلییی حاقیندا موعاصیر چاغیریش بیولوژی کوفردور. کیشی‌لرین قادین‌لارا باخیشی، قاوراییشی، قادین‌لارلا داورانیشی دا چوخ نؤقصانلی‌دیر. بیز کیشی‌لرین اَن عابیرلی‌سی دا اَن یاخشی حالدا اؤزونو قادین‌لارلا یا ائروتومان(سئکسوال چیلغینلیق)، یا دا آغزی‌نین ائستئتیک سویو تؤکولن کؤپک کیمی آپاریر.
داهی صنعتکار کیمی قادین بیلیجیسی ساییلان فئللینی‌نین بو صمیمیتی فیکیر موختلیف‌لییینه گئنیش مئیدان آچمیش پلورالیزم مدنیتینده اینقیلابی یئنیلیک دئییل. بلکه ده بوندا رئژیسورون بیر اداسی، ژئستی ده وار. آنجاق آذربایجاندا قادین‌لار حاقیندا گؤزل ساغلیق‌لار دئییب آیاق اوستده ایچن «پروفسیونال‌لارین» بئله صمیمیتی نادیر بیر شئی‌دیر. حالبوکی بو ساغلیق‌لاردا بیزلر ده اؤزوموزو یا «آغزی‌نین ائستئتیک سویو تؤکولن کؤپک» کیمی آپاریریق، یا دا اونلارین عیصمتی، ناموسو حاقیندا سؤزلریمیزدن بیر خاصیتیمیزی ایفشا ائدیریک. سؤزلرمیزدن رئکونستروکسیا(یئنی‌دن قورماق) ائتمک اولور کی، ناموس، عیصمت ایدئالینی یوکسک معنویات و ایراده طلب ائدن چتین حیات کیمی آنلایاممیریق. قادینین بوینونا ناموس، عیصمت ایمپئراتیولرینی(ضروریت‌لرینی،امرلرینی) قویماق بیزه ضعیفلیک، یاریمچیقلیق کومپلئکسینده قارانتی‌یا قازانماق اوچون گرک اولور. او کی قالدی آذربایجان ائروتامان‌لارینا(سئکسوال چیلغین‌لارینا)، – ساغلیقدان قیراقدا مملکتین کیشی‌لری‌نین چوخو بئله اولور، – یازیق‌لار اولسون کی، بو ائروتومان‌لارین قادین‌لار حاقیندا سؤیله‌دیکلرینده کلاسیک پوئزیامیزین تربییه‌سی گؤرونمور. اونلارین سؤزلرینده کلاسیک پوئزیانین ائروتومان ائستئتیکاسیندان دا اثر-علامت گؤرونمور.
علاوه ائدک کی، مدنیتین عومومی موحیطی کیشی‌لرله قادین‌لاری بعضی مقام‌لاردا چوخ اوخشادیر، او معنادا کی، (مثلن، آذربایجان واریانتیندا) قادین‌لارین دا اؤز پیچ-پیچ‌لاریندا کیشی‌لر حاقیندا سؤیله‌دیکلری اینجه ائستئتیکاسی ایله سئچیلمیر.
آذربایجان قادینلارینین پروبلئم‌لرینه «آد قویما مراسیمی»
اونلو(مشهور) آلمان فیلوسوفو مارتین هایدئگئر «رئسپوبلیکا» سؤزونون ماراقلی بیر ائتیمولوژیسینی وئریب. بو سؤزده‌کی ایکی کؤکو یوزاراق گؤستریر کی، «رئسپوبلیکا» هامییا دخلی اولان، هامینی قایغی‌لاندیران نسنه آنلامینا گلیر. بونون معناسی اودور کی، رئسپوبلیکادا بوتون جاماعات پروبلئم‌لرین دوشونولمه‌سینه، دَیَرلندیریلمه‌سینه، چؤزولمه‌سینه بو و یا باشقا شکیلده جلب اولونور. غئیری-رئسپوبلیکا تیپینده پروبلئم‌لر خاقان‌لارین، باشچی‌لارین، یوخاری طبقه‌لرین کومپیتئنسیاسیندا اولور، یئرده قالان خالق قارا کوتله آدی ایله بوتون بونلاردان اوزاقدا ساخلانیلیر. رئسپوبلیکادا ایسه اؤلکه‌نین طالع مسله‌لرینه هامی جلب اولونور.
دئموکراتیادا قادین حاق‌لاری بیزیم ساغلیق‌لاردا قادین حاقیندا سؤیله‌دیییمیز کومپلیمئنت‌لرین(تعریف) داوامی کیمی اورتایا چیخمیر. قادینین وطنداش حاق‌لاری اونون اوچوندور کی، اونلار دا اینکیشاف ائتمک، گئریده قالمیشلیقدان قورتولماق شانسینی قازانیب اؤلکه‌نین ایش‌لرینه جلب اولونسون‌لار. غرب توپلوموندا پولیسده، حربده آکتیو چالیشان قادین‌لار جمعیتین رئسورسلارینا(قایناق، منبع) قادین‌لارین دا جلب اولونماسین گؤسترن فاکتدیر (اوخشار فاکت سووئت جمعیتینده، سری‌لانکادا، ایراندا دا وار. آنجاق فرق اوندادیر کی، دئموکراتیک اؤلکه‌لرده قادین‌لارین موختلیف پئشه لرده چالیشماسی آددا-بوددا نومونوی حادیثه‌لر دئییل، کوتله‌ویلشن پروسئس‌دیر).
بئله لیکله، قادین حاق‌لاری‌نین دئموکراتییا سیتواسیاسیندا(مقامیندا) اؤنه چیخماسی‌نین ایکی تملی وار. بیرینجی‌سی، دئموکراتیا فردی آزادلیغی و قانون قارشیسیندا هامی‌نین برابرلییینی نظرده توتور. بو برابرلیک قادین‌لارین وطنداش حاق‌لاری واسیطه‌سی ایله اونلاری کیشی‌لرله بیر سیرایا چیخارماغی طلب ائدیر. ایکینجی‌سی، دئموکراتیا توپلومون پروبلئم‌لرینه هامی‌نین جلب اولونماسینی طلب ائدیر. بو دا قادین حاق‌لاری‌نین مودافیعه‌سی واسیطه‌سی ایله حیاتا کئچیر.
غرب علمینده کیشی و قادین «قوطب‌لری» ایکی تئرمین واسیطه‌سی ایله آدلاندیریلیر. «جینس» تئرمینی (اینگیلیسجه SEX) قادین جینسی، کیشی جینسی واریانت‌لاریندا اینسانلیغین بو ایکی نؤوعونون بیولوژی-فیزیولوژی فرق‌لرینه و سایره‌یه آراشدیرمالاری یؤنلدیر. او بیری تئرمین اینگیلیس تلفوظونده «جئنده/جئندئر»(Gender) ، روس تلففوظونده «گئندئر» سسله‌نیشی‌نی آلیر. جئندئر نؤوع، سوی معناسینی وئریر و قادین ایله کیشی‌نی پسیخولوژی، کولتورولوژی، سوسیولوژی توتوشدورمالارینا دیقتی جلب ائدیر. جئندئر پروبلئملری کونتئکستینده آذربایجان قادینینا، باخساق، ایره‌لی‌ده دئدیییم کیمی آجیناجاقلی بیر بیلیم منظره‌سی آچیلار.
یازیمیزین سونوندا قادین‌لارلا باغلی بعضی پروبلئم‌لره «آد وئرمکله» دئدیییمیز میسکین منظره‌نین داغیلماسی اوچون ایلک آددیمی آتماق ایستردیک.
چاغداش آذربایجان قادینی کیشی‌نین هئدونیک(لذتله ایلگی‌لی) دایره‌سینه سالینمیش مخلوقدور.
بونو آچاق. یونانجا «هئدونHedon » لذت معناسینی وئریر. «لیبیدوLibido » ایسه سئکسوال لذتی ده بیلدیریر. واختی ایله چارشاب یالنیز اؤرتوک دئییلدی. اونون بیر فونکسییاسی(ایشله‌وی،کارکردی) دا اَری اوچون قادینی هئدونیک (و یا لیبیدیوزLibidioz) دایره‌یه سالماق ایدی. بو هئدونیک دایره باشقا کیشی‌لره آنلادیردی کی، کونکرئت قادین باشقاسی‌نین هئدونیک اراضی‌سینه مخصوصدور و اورا گیرمک قاداغاندیر. آذربایجاندا چارشاب چوخدان آتیلیب. آنجاق اونون چکدییی هئدونیک دایره هله ده قادین‌لارلا باغلی قرافیک اولماسا دا باخیش‌لاردا قالماقدادیر. بو دایره عیصمتلی اولماق ایسته‌ین قادین‌لارین حرکت‌لرینه خئیلی دار چرچیوه قویور.
آذربایجان مدنیتی داها چوخ ماسک‌یولین(ائرکک‌سل) مدنیتدیر.
بونو دا آچاق. «ماسک‌یولین» («موسکول» سؤزو ده بورداندیر) کیشی‌یه خاص اولان دئمکدیر. آذربایجان مدنیتی، اینجه‌صنعتی ده داخیل اولماقلا داها چوخ کیشی دونیاسینا، کیشی قاوراییشینا حئسابلانمیش، کؤکلنمیش مدنیتدیر.
آذربایجان کیشی‌سی‌نین قادین ایدئالی و کئچید دؤورونون طلب‌لرینه اونون اویغونسوزلوق‌لاری.
آذربایجاندا کیشی و قادین‌لارین بیر-بیریندن ناراضیلیق‌لاری‌نین باشلیجا موتیولری
یاشلاندیقجا آذربایجان قادینلارینین گنج قیزلاری قاوراماسیندا باش‌وئرن دَییشمه‌لر: یاشلی قادین پسیخولوژی‌سینده کیشی ائقوسئنتریزمی‌نین(خودمحوری) دیکته‌سی‌نین آرتماسی.
کئچید دؤورونون معنوی آشینمالاری و آذربایجان قادینی‌نین چتین سیتواسییالارا(موقعیت‌لرده) سینه‌گرمک پلانیندا پسیخولوژی حاضیرلیق سوییه‌سی و سایره
بیز آنجاق بیر نئچه پروبلئمین آدینی قویدوق. قادین حاق‌لارینا جیدی یاناشما بو کیمی پروبلئم‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سینی گرکلی ائدیر.
جئندئر: توپلومسال جینسیت Gender
کؤچورن: رامین جبارلی
قایناق: اولوشوم سایتی نین آرشیوی
